Staropolskie oblicze Senatu – Noc Muzeów 2025
Współczesny Senat niejedno ma oblicze. Jego podstawowym zadaniem jest uczestnictwo w procesie stanowienia prawa. Izba wyższa to jednak także ośrodek życia politycznego, arena dyplomacji parlamentarnej i miejsce debat na ważne tematy społeczne.
Czy zawsze tak było? Tej nocy zapraszamy Państwa w podróż w czasie do początków liczącej ponad pięć wieków historii polskiego parlamentaryzmu.
Korzenie Senatu sięgają średniowiecznej rady królewskiej, pełniącej funkcję doradczą przy monarsze. Od XV wieku rada uczestniczyła w zwoływanych przez króla zjazdach generalnych szlachty, zwanych sejmami, na których funkcjonowała jako senat, będący – obok króla i izby poselskiej – jednym z trzech tak zwanych stanów sejmujących. Na zjazdach dyskutowano o najważniejszych sprawach państwowych – między innymi o podatkach i obronności.
W pierwszej połowie XVI wieku ukształtował się skład senatu. Zasiadali w nim: arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie, kasztelanowie więksi i mniejsi oraz ministrowie, czyli marszałek wielki koronny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi wielki koronny i marszałek nadworny. Wszystkich senatorów dożywotnio mianował król.
Początkowo senat nie miał równorzędnej pozycji z izbą poselską, co zmieniła konstytucja Nihil novi z 1505 roku, która uzależniła stanowienie prawa od zgody obu izb.
Na mocy postanowień unii lubelskiej w 1569 roku doszło do połączenia senatów Korony i Litwy. Po śmierci w 1572 r. Zygmunta II Augusta – ostatniego z dynastii Jagiellonów – Rzeczpospolita stała się monarchią elekcyjną, a prymas Polski – „pierwszy senator” – sprawował władzę jako interrex w czasie bezkrólewia. Wtedy też, na podstawie artykułów henrykowskich z 1573 roku, senat uzyskał nowe kompetencje, zgodnie z którymi monarcha musiał konsultować się z izbą między innymi w sprawie zwołania sejmu, przyjmowania i wysyłania zagranicznych poselstw, zwiększenia liczebności wojska, a nawet w kwestii zawarcia małżeństwa.
Konstytucja 3 maja 1791 roku ograniczyła rolę senatu na rzecz izby poselskiej, a król przestał być osobnym stanem sejmującym – w ramach władzy ustawodawczej stanął na czele senatu.
Choć w czasie zaborów na ziemiach polskich istniał Senat Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego, Senat suwerennej Rzeczypospolitej odrodził się dopiero na mocy konstytucji marcowej 1921 r. i funkcjonował do roku 1939. Ponownie – po równo 50 latach nieistnienia spowodowanego drugą wojną światową i zniesieniem go w czasach komunizmu – Senat powrócił w roku 1989.
Zapraszamy Państwa w mury Izby wyższej, w których – poprzez ekspozycję muzealiów, stroje, tańce z epoki i wiele innych atrakcji – szczególnie wybrzmiewają dziś echa bogatej tradycji senatu staropolskiego.